Вай заманхой Чахкиев С. пьесашка
Лаьрхх1а г1алг1ай халкъа сатира 1илманца тахкара хетадаь балхаши статьяши дукха яц. Х1аьта белгалъяккха еза Мальсагов Абос язъяь "Г1алг1ай сатира дег1аахара наькъаш"яха очерк. Цу т1а цо яздаьд: «Моллаг1ча сатира кертера «герз» белам ба».Иштта А.В.Лунагарске а яьхад: «Велачо кхетаду бегвоахашволчул ше т1ех хилар, моастаг1чун мела йола оаг1онаш гучаяха г1ерт из, мелал гучаяьккхар-из доккха г1улакх да…»
Ирача, хьаькъалерча беламца та1азар дора къахьегача наха шоашка г1елал яхьарашта. Цудухьа дунен массадолча къамий фольклоре йоккха моттиг дйалоац сатирически произведенеша. Уж, дукхаг1ча даькъе, сатирически фаьлгаш, баснеш,притчаш, новеллаш, сакъердаме дувцараш да. Цар т1а гучабоах къиза паччахьаш, цар яьккхха г1ончаш, сутара б1аьхий нах, нийсхо лелаеш боаца судахой, рузкъа т1акхувш бола эсала нах. Из еррига тоаба даиман 1овдалча хьисапе гучайоакх , къе,бакъда хьакъал дола ахархо царел кот а воалаш.
Вайна гонахьарча вахара юкъе даим х1ана дац тайп-тайпара беламе сурташ, моттигаш, аьле, хеталу вайна. Масала, моллаг1ча сага а вела дог доаг1аш хул олгаш е хингалаш де, маькх етта г1ерташ воалла иккий пхьар б1аргавайча, е ше Бешлоам-Керта бухье кхаьчав аьнна моттийташ, кура-сонта вувлача, башха боккхача низа е доккхача хъаькъале да а вооацаш волча сага сурт-сибат б1аргадайча. Белгалде деза, уж дерригаш а башха чоалхане йоацача комеде т1а нийслуш дола сурташ сибаташ да, аьнна. Х1аьта вай вахаре дукханахьа моллаг1чоа а атта го йиш йолаш да уж. Бакъда, кхы а дукха тайп-тайпара белгалонаш я комедей. Царех ларх1а йоаг1а сурт-сибатий комизм, в1ашкадухьалаоттадара комизм, беламах юххера а хинначун комизм. Цхьабакъда, вай вахара юкъе уж еррига а комедей белгалонаш шоайла в1аши бувзам болаши, цхьанех вожаш д1атарлуши хул.
Сатира белгало духхьал харцахьдар гучадоаккхар хинна ца 1еш, социальни сакъерадаме, беламе харцахьдар гучадаккхар я.
М. Кольцова яздаьд: «Юмор йоацаш сатира а яц. Мел ийрчадар, дорхадар, г1айг1анедар гучадоаккхаш сатира яле а, шийца к1еззига хинна а белам хила беза цунца. Из деце, цох сатира хилац ».
Общественни вахарцара лоарх1аме йола проблемаш гучайоахаш яьзъяй Чахкиев Са1ида «Са к1аьнк», «Асхьаб Бендер» яха комедеш.
«Са к1аьнк» яха комеди шин даькъахи ялх суртахи латт. Говзаме сюжет а композици а оттаярца автора в1ашт1ехьадоал бокъонца дешархочун уйла д1алаца.Пьеса керттера бола турпалаш вайна юкъе баьха а бахаш хиларах дешархо тешаву йоазонхочо, х1ана аьлча бокъонца вай халкъа вахарца хьалха хинна е х1анз а хила тарлуш долча х1амай сурташ увттаду Са1ида цу пьеса т1а.
Белгалде доаг1а, хьайбай ферме венача корреспондента зийна дуккха кхоачамбоацараш бовзийташ волча авторо дика к1оаргача сатирически хьисапе гайтаб ший «турпалаш».Масала, шоай ферме масса етт ба а, царгара мел шура цоаккха а, дикаг1йола доярка малаг1а я а ховш боаца, шоаех тийша дола г1улакх тесса леладеш бола хьакимаши муг1арера болхлойи. Царех ва ферма заведующи Жамбот.Цун бехках ферма боахам бохаш латт, хьалдаа х1ама ца хилара доахан шура к1езига лу, цамогаш а хул.Х1аьта, ше балхара д1а ца ваьккхачахьа кхы цхьаккха х1ама сагота вац Жамбот.
«Ховргда-кхх Гамтутиев презедентал хорже. Т1аккха-м сох п1елгаш 1еттарг дацар оаш»,- оал Жамбота администраце кулгалхо ше балхара д1аваккха безам болаш д1ахайча.
Авторо вайна хьалхашка оттаду цхьанна х1амах а ца къахкаш, зе ца дой кхы наха беш пайда боацаш, шийна болча пайдах мара воагаш воацача Жамбота сурт-сибат.Жамбот дийша а вац, х1аьта лакхача балха т1а мара хила раьза вац.Хьуладаь а лочкъадаь а шийна дезар даьккхачахьа кхы х1амана сагота вац из. Бакъда, авторо шийгара дагалаьца саг вац из. Цу тайпара нах вайна юкъе хинна а хиннаб, х1анза а болаш ба.
Белгалде деза, из пьеса эггара хьалха язъяь ха вай мехка Советий 1аьдал хьаэтта ха яр. Х1аьта цу хана язъеш хинна дукхаг1йола произведенеш санна, наьха сакхетам хувцабалара теркам т1абохийташ язъяьй йоазонхочо из. Наьха хьакъ дуаш баг1а зуламхой-викалаш т1ера 1о а кхайса, шоай бокъо йоаккхаш боаг1а къахьегамхой. Х1аьта цу наькъа т1а цар эггара дикаг1вола «новкъост» дешар хул. Бакъда, цу хана денз дукха хувцамаш хиннад вай мехка, 1аьдал а хувцаденнад. Иштта дале а, х1анз а актуальни я «Са к1аьнк» яха пьеса т1а Чахкиевас айеш йола проблемаш, шоай лоарх1ам х1анз а бовнза я.
Чахкиев Са1ида гонахьарча вахаре б1аргагуш а, даим лохаш а хиннад чоалхане доаца сакъердаме сурташ, эпизодаш.Иштта кхол цо «Асхьаб Бендер» яха комеди.
Пьеса шин даькъахи барх1 суртахи латт. «Таханара зама, таханара нах», аьнна белгалдаьккхад йоазонхочо пьеса д1айолалуш.Х1аьта укх пьесай ц1ерах хов вайна керттера турпалхо Асхьаб Бендер волга.
Асхьаба долча бесса сурт-сибат дул цун сесаго Руме: «Балха-така вац. Денна ц1аг1а ваг1а, пхи п1елг бага а белла. Хьат1адахьаш х1ама дац. Айлаюкъе а ухаш, къаракъаш мел».Цхьан хана ревизор хиннав Асхьаб, х1аьта къаракъаш меларах балхара д1аваьккхаб.Сесаго базар еш, чукхухьача ахчах вах из.Х1аьта цхьацца «операцеш» ю Асхьаба спирт а, унитазаш а иштта кхыйола х1амаш юхайохкаш.Гонахьа мел волчун декхар д1адала дезаш ва Асхьаб.
Асхьаба мохча я да-нана доацаш, цхьаь йиса,25 шу даьнна йо1 Муиминат. Из ц1аг1а барзкъаш тегаш я. Х1аьта Муиминат йолча городера каникулах сала1а хьаена я цун наьн веший йо1 Индира. Из я 19 шу даьнна, университета кхоалаг1а курса студентка.
Юрта хоза йо1 енай, аьнна из хеза Индирах б1аргтоха боаг1а кагий нах. Уж ба Ажига-наькъан Къамбулати, Молий-наькъан Мовсари, Оалий-наькъан Жарапи. Цу кхаьнен юкъе воккхаг1вар Къамбулат ва. 25 шу даьнна, школе берашта литературеи г1алаг1ай моттеи хьежаш ва из.Жарап а ва школе завхоза болх беш, цул совг1а политолог а ва из. Х1аьта эггара къонаг1авола Мовсар бизнесмен ва.
Цул совг1а, белгалде деза, Чахкиев Са1ида ший кхеллар говзамеча меттаца кхелла хилар.Бокъонца бувцаш санна, эрсий дешаш юкъедоаладеш, бувц пьесаш т1ара турпалхоша а шоай мотт. Из доацаш, дукха кицаш а иллеш а доаладаьд йоазонхочо.
Ч1оаг1а сакъердаме хул цхьаккха саго ца лоарх1аш,эздий воацача Жамбота къаракъа пела айдеш, оала къоарга ма1ан дола дешаш вай дийшача.
- Ц1окъ доаг1а аьлча, юхахьажаяц йоах борз.Лом доаг1а аьлча а, юхахьажаяц йоах борз. Цхьабакъда, Жамбот къонах воаг1а аьлча, юхахьежай борз. … Эзар говра мах болаш говр а хилац. Эзар 1атта мах болаш етт а хилац.Эзар инкала мах болаш инкал а хилац. Цхьабакъда, эзар къонахчун мах болаш къонах хул. … Массадолча х1аман мах бе, аьнна, нах 1охайшаб, йоах. Шедолчун мах баь баьннаб уж, цхьабакъда, къонаха мах бе мегаьдац.Къонаха мах х1ара къонахчо ше болба, аьнна, ва1ад яьй цар т1аккха. Къонахий хьамара!
Ховли-довзали а доаладу авторо пьеса т1а.
-Эггара к1аьдаг1а фуй? Эггара мерзаг1а фуй? Эггара хьаьнаг1а фуй? Эггара яьккхаза фуй?
Цунна жоп лу Индирас:
-Сога хаьттача, эггара к1аьдаг1а сага кулг да. Шедолча х1амал мерзаг1а наб я. Эггара массаг1а уйла я, х1аьта эггара хьаьнаг1а а эггара яьккхаг1а а лаьтта да:дунен т1а мел дола х1ама цох хьа а хул, цо юха чу а эц.
Беламе да Жарапа дувцаш дола зоахолол а.
-Г1орг1а маха байна, б1аргаш леша йоккха саг санна, лаьтта б1ара а ца хьежаш, гирз даьннача говро санна букъах пен д1а а ца хьекхаш, цу ваг1ача Къамбулатага, лерга т1а б1арг а оттабийя, б1арга т1а лерг а оттадийя, йоаг1аргья аргда-кх 1а, хье укхо д1аюге.
Дукха кицаш а иллеш а да пьесашта юкъе.
«Дика сесаг-дунен Ялсмале, во сесаг-денна Жожаг1ате».
«Х1ара саго шею л ший юхьмараш».
«Б1арг белабу хозало, дог деладу дикало».
«Юхалург тела х1ама-гаргало теда к1од».
Х1аьта ловцаш а сардамаш а да укхаза:
«Б1аргашта хоза а хийта, дега дукхаезаеннача х1амах доахаргдолча балех Дала лорадолда вай!»
«Бийда гом лестача баьдеча каша г1ойла хьо!»
«Инкал йолаш хийла хьо, Бешлоам-Корта миссел корта а болаш.Цу корта къайлабоаккхаш модз хилда цун гонахьа.Цу мезах лета зунгаташ миссел дукха на1алеташ хилда хьона!»
Цу пьесаш т1а бувцача говзамеча меттага а, цар в1ашаг1йоллара сюжетни а, композиционни а говзалга а диллача, уж пьесаш вай литературанна юкъе толашаг1аярех я аьнна ала дезаш да.
Ший халкъа вахари, оамалаши дика ховш волча пьесай авторо ше цолча беса хьахьекхай вай зама.Х1аьта мел дукха ха д1айоде а, масса а хана шоай лоарх1ам бовнза хургья уж пьесаш.